માથાનું પેટી જેવું હાડકું, જેમાં મગજ છે તે

એ નામની મલખંભની એક કસરત.

કપાળ.

ભિક્ષા માગવાનું પાત્ર; ખપ્પર.

માથાનું તાલકું; તૂંબલી; બંને કાન અને બોચી ઉપરનું માથાનું પેટી જેવું હાડકું. તેનું મુખ્ય કામ મગજનું રક્ષણ કરવાનું છે. ખોપરીના પાંચ પ્રદેશો કલ્પવામાં આવ્યા છે: ઉપલો પ્રદેશ અથવા કરોટિપટલ, નીચલો પ્રદેશ અથવા કરોટિભૂમિ, પાસાના બે પ્રદેશો અથા કરોટિ પક્ષો તથા આગલો પ્રદેશ અથવા મુખ મંડલ. બાળક જન્મે છે ત્યારે શરીરના બીજા અવયવોના પ્રમાણમાં ખોપરી મોટી હોય છે. તેમાં પણ મોંનો ભાગ ખોપરી કરતાં ઘણો નાનો હોય છે. તે મોટાપણે મોટો થઈને ખોપરીના અર્ધભાગ જેટલો બની જાય છે. બાળકનો ચહેરો નાનો દેખાવાનું મુખ્ય કારણ બંને જડબાં અત્યંત નાનાં અને દાંતોની ગેરહાજરી એ હોય છે. જન્મકાળથી સાતમા વરસ સુધી ખોપરીનાં હાડકાં ઝડપથી વધે છે. સાતથી અઢાર વર્ષ સુધી વિકાસ મંદ પડે છે, જે પાછો યૌવનની સાથે વધે છે. આ વખતે ખાસ કરીને કપાળ તથા મોં સારી રીતે ખીલે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં માથાનાં હાડકાં પાતળાં અને હલકાં બને છે. બંને જડબાં દાંત જવાની સાથે નાનાં બની જાય છે અને મોંનો ચહેરો બદલાઈ જાય છે. યુવાવસ્થાની શરૂઆત સુધી સ્ત્રી પુરુષની ખોપરીમાં ખાસ તફાવત જોવામાં આવતો નથી. પરંતુ પ્રૌઢાવસ્થામાં બંને ખોપરીઓમાં તફાવત જણાય છે. એ સમયે સ્ત્રીની ખોપરી હલકી તથા નાની હોય છે તેમ જ તેનો વિસ્તાર પુરુષની ખોપરી કરતાં દશ ટકા જેટલો ઓછો હોય છે. તેનાં હાડકાં પાતળાં અને માંસપેશીઓની રેખાઓ વિનાનાં હોય છે. ટૂંકામાં કહીએ તો પુરુષ કરતાં સ્ત્રીના માથા તથા ચહેરા ઉપર બાલ્યાવસ્થાનાં લક્ષણો વધારે પ્રમાણમાં ટકી રહે છે. જ્યાં જ્યાં મગજને બહારના આઘાતનો સંભવ વધારે છે ત્યાં ત્યાં ખોપરીનાં હાડકાં મજબૂત અને પરસ્પર મજબૂત રીતે જોડાયેલાં છે. રોગોને પરિણામે ખોપરીના આકારમાં ફરક પડે છે. બાલાશોથમાં માથું મોટું થઈ ચોખંડું દેખાય છે.